خانه یزدان پناه قم یكی از خانه های تاریخی این شهر زیارتی می باشد . در كل بناهای تاریخی قم یادآور دوران‌های متفاوتی هستند و در معماری شهرسازی قدیمی در كنار این بناهای مهم و بزرگ خانه‌هایی قدیمی این شهر نیز معرف خانه‌های سنتی و قدیمی است.كل مساحت این بنا ۸۸۴.۵ متر مربع است كه ۹۲۸ متر مربع ان زیربنا است، علاوه بر سرویس‌های بهداشتی این بنا دارای ۱۰ اتاق بوده كه سه تا از اتاق‌های جنوب غربی به همسایه مجاور در گذشته واگذار شده است. این بنا قبلا موزه صنایع دستی قم بود.
عمارت یزدان پناه دارای ورودی بسیار زیبایی است كه شامل سردری بلند با طاق شلجمی آجری چهار ترك با چهار ستون سنگی مدور با سرستون و پایه ستونهای حجاری شده و لب چینی هره سردر با كاشیهای كنگره ای و آجربری است كه از طریق پاگرد و دالان جبهه شمال شرقی به ایوان شمالی و سپس به حیاط مركزی (میانسرا) ارتباط می یابد. دیوارهای بیرونی این بنا كاه گلی بوده و فقط سردر بنا بوده كه مجلل ساخته می‌شده است. سكوهای كناری كه پاخوره نام داشتند نیز در این بنا برای كسانی كه با صاحب خانه كار داشته، ولی لازم نبوده وارد خانه شوند و همین‌طور پاتوقی برای صاحب خانه یا پسر خانه نیز وجود دارد. بعد از سردر وارد هشت یا هشتی یا كرباس می‌شوید. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی به گونه ای می باشند كه مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده است. مهمانان برای وارد شدن به فضا‌های مختلف خانه از جمله مهمانی و اندرونی می‌بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور كنند. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می‌گفتند.
در حال حاضر این عمارت در مجموع دارای هفت اتاق، سه زیر زمین و یك بادگیر و آب انبار می باشد. شاخص‌ترین بخش خانه پنج دری جبهه غربی است با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سر ستون‌ها و پایه ستونهای حجاری شده. به علاوه سه دری‌های جبهه شمالی جنوبی با ستونهای سنگی شكیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو جبهه از قسمت‌های با اهمیت این خانه است. سه دری، نام اتاق خواب بوده است و پنج دری به عنوان اتاق مهمانی بوده كه عملكرد اتاق نشیمن را داشته است. اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یك به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند، اما میان آن‌ها در چوبی كار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود. در این خانه مانند دیگر خانه‌های اقلیم گرم و خشك اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف پذیر باعث شده كه تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یكدیگر راه یابند و این امر موجب می‌شود اتاق‌ها با یكدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند. همچنین به گفته اهالی نیز در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یكدیگر متصل می‌كردند.
عمارت یزدان پناه خانه‌ای چهار فصل
جهت‌گیری خانه‌های ایرانی، یكی از مسائل مهم مربوط به شهرسازی بوده و آن جهت قرارگیری خانه است و این مربوط به آب و هوا، طرز تابش آفتاب، جهت وزش (باد مطبوع،طوفان، گرد باد و غیره…) و مكان قرارگیری و جنس زمین است و معماران ایرانی برای این كار از شكل شش ضلعی استفاده می‌كرده‌اند.نحوه چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است كه در سمت شمالی حیاط كه آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است.در اتاق‌های زمستان‌نشین برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره‌های آن ارسی‌های بزرگ است و سطح ارتفاع اتاق در این ضلع كوتاه‌تر بوده تا هوای اتاق زود‌تر گرم شود.
سطح ارتفاع اتاق‌ها درضلع جنوبی ساختمان بلند‌تر است تا هوا درون اتاق دیر‌تر گرم شود و هوای گرم به سطح بالا صعود كند و یك پنجره نیز در نزدیك سقف وجود دارد كه هوای گرم از اتاق خارج شود تا فضای نشستن كه نزدیك به كف زمین است خنك‌تر باشد.از مجموع هفت اتاقی كه در حال حاضر باقی مانده سه اتاق ان نسبتا بزرگ است و شاخص‌ترین بخش خانه پنج دری جبه غربی است با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سر ستون‌ها و پایه ستونهای حجاری شده است.به علاوه سه دری‌های جبهه شمالی جنوبی با ستونهای سنگی شكیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو جبهه از قسمت‌های با اهمیت این خانه است.
حریم خانه در راهروهای پیچ در پیچ
اغلب خانه‌ها به خصوص خانه‌های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده‌اند. معمولا دیوارهای بیرونی كاه گلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته می‌شده است. سكوهای كناری پاخوره نام داشتند و برای كسانی كه با صاحب خانه كار داشته، ولی لازم نبوده وارد خانه شوند و همین‌طور پاتوقی برای صاحب خانه یا پسر خانه نیز بوده است.بعد از سردر وارد هشت یا هشتی یا كرباس می‌شود. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده است.برای وارد شدن به فضا‌های مختلف خانه از جمله مهمانی و اندرونی می‌بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور كنند. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می‌گفتند.
حیاط یا میانسرا، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش افتاب و نورخورشید بهترین استفاده را برای یورت‌های گرداگرد خود كسب و تامین می‌كند.در صورتی كه جهت گیری یاد شده با مسیر باد و سمت طوفانهای شن یا محل استقرار كوه بست به ابادی سازگار نباشد، میانسرا به جنوب غربی متمایل می‌شود.نورگیری اتاق‌ها بستگی به نوع آن متفاوت بوده است، بعضی از اتاق‌ها كه مطلقا آفتاب به آنجا نمی‌تابید و نور كم داشت روشندانی در بالای آن می‌گذاشتند.
سه دری، نام اتاق خواب بوده است و پنج دری به عنوان اتاق مهمانی بوده كه در خانه های با نظام خرده پیمودن عملكرد اتاق نشیمن را داشته است.اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یك به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند، اما میان آن‌ها در چوبی كار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود.در خانه یزدان پناه مانند دیگر خانه‌های اقلیم گرم و خشك اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف پذیر باعث شده كه تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یكدیگر راه یابند و این امر موجب می‌شود اتاق‌ها با یكدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند.
در شمال خانه اتاق زمستان نشین یا تهرانی جای داشته است؛این قسمت آفتاب گیر و بزرگترین اتاق زمستانی بوده است و این فضا در محلی قرار می‌گرفته كه به اتاق مهمان نزدیك باشد و نقشه آن بنا بر نقشه كلی خانه قابل تغییر بوده است.به گفته اهالی در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یكدیگر متصل می‌كردند.
نورگیرها جزء لاینفك خانه‌ها در قم
نورگیرها از سقف یكی دیگر از كارها برای جلوگیری از تابش مستقیم افتاب به بعضی از فضاها‌ست.در قدیمی‌ترین خانه‌ها چه خانه‌های بزرگ اشرافی و چه خانه‌های كوچك روستایی و شهری بخشی از نور از سقف گرفته می‌شد.این نوع نورگیری همراه با رنگ ملایم دیوار سقف اتاق‌ها آرامش خانه شامل فضا‌های مختلفی شده كه نسبت به نوع خانه و به عبارت دیگر ساده بودن فضاها استفاده از پیمودن بزرگ و كوچك و خرده پیمودن در ساخت خانه‌ها تغییر می‌كرده است.نورگیری اتاق‌ها بستگی به نوع آن متفاوت بوده است، بعضی از اتاق‌ها كه مطلقا آفتاب به آنجا نمی‌تابید و نور كم داشت روشندانی در بالای آن می‌گذاشتند.
نحوه دسترسی به خانه یزدان پناه
آدرس : قم، خیابان ۱۹ دی (باجك)، كوچه ۱۱، خانه تاریخی یزدان پناه
